زیر و بم در دستگاههای مختلف:

زیر و بم در دستگاههای مختلف کارایی ثابت و تعریف شده ای ندارد! فرکانسی که ولوم زیر یا بم آن را تنظیم می کند و همچنین دامنه آن فریکانس در دستگاههای مختلف مختلف است.

به همین جهت است که صدای دو دستگاه مختلف با تنظیم واحد، زمین تا آسمان متفاوت است.

مثلاً صدای زیر در یک دستگاه ممکن است دامنه کم و فرکانس بالایی داشته باشد که در آن صورت با زیاد کردن ولوم زیر تنها زنگ صدا زیاد می شود (به زبانی صدا به جلیز و بلیز می افتد...) دستگاه دیگر دامنه وسیع تری از فرکانس را کم و زیاد می کند و در نتیجه با زیاد کردن ولوم زیر صدا باز می شود و حتّی ممکن است به حدّی تیز شود که برای گوش زننده باشد.

دستگاههایی که رنج فرکانسی بسیط و ساده ای دارند نمی توانند صدای عالی و دلپسندی ارائه دهند، یعنی فقط زیاد شدن زیر و بم باعث به دست آمدن یک صدای ایده آل نیست. این نکته ای است که دستگاه سازهای ایرانی از آن غافلند، به همین خاطر هم بدترین صداها از دستگاههای دست ساز شنیده می شود (دقت کنید: برای قضاوت در مورد صدای یک دستگاه آن را در کنار دستگاه دیگر قرار دهید و در آنِ واحد صدای هر دو را بشنوید تا به تفاوت صداها پی ببرید!)

به صدایی که بسیط و ساده باشد و تنها تنظیم یک رنج از فرکانس زیر و بم در آن در نظر گرفته شده باشد می گویند: فلَت (flat). اکثر میکسرها صدایی فلت دارند، از این رو در انتخاب میکسر باید خیلی وسواس داشته باشید.

صدای فلت شاید برای کار موسیقی مناسب باشد، اما برای سخنرانی و مداحی در فضای شلوغ اصلاً مناسب نیست! در اکثر میکسرهای فلت، صدا کمی تهی و غیر واضح است، و نیاز دارید تا کمی صدا را شفاف تر کنید و مید زیر آن را بالا ببرید، یا اینکه صدا همهمه زیادی دارد و نیاز دارید تا مید بم را کاهش دهید.

در ایران صدای دستگاه اکو چنگ خیلی مشتری دارد، صدای این دستگاه را می توان اینگونه تعریف کرد:

1.       صدای لطیف با زنگ بالا. (12 کیلو هرتز با دامنه کم)

2.       صدای باز و شفاف. (1 تا 3 کیلو هرتز با دامنه متوسّط)

3.       صدایی که چندان تیز و گوش خراش نیست.

4.       صدایی که بُرد ایده آلی دارد و مناسب فضای باز است.

5.       صدایی که بم ضربه ای با دامنه کم دارد و مایه همهمه در فضا نمی شود. (حدود 70 هرتز با دامنه کم)

اشکال این دستگاه (مخصوصاً در مدل ایرانی 1850)  این است که اوّلاً یک صدای بوق بم آزار دهنده دارد (حدود 400 هرتز) و ثانیاً صدای بم آن بعضی از صداها را پر نمی کند.

نیز ولوم بم این دستگاه (در اکثر مدلهایش) در حقیقت بم نیست! بلکه چیزی در حوالی فرکانس 400 هرتز است و این به این معناست که شما هیچگاه حقّ زیاد کردن این ولوم را ندارید.

از دستگاههایی که صدای آنها برای من دلنشین و زیبا به نظر می آمد، اکو همراههای بزرگ چنگ بودند که البته دیگر تولید نمی شوند! (اکوهای باند سر خود، بزرگ، بدون باتری).

از دیگر دستگاههایی که رنج صوتی خوبی دارند می توان به میکسر دایناکورد اشاره کرد که آن هم مشتری های زیادی دارد (به جز مدل جدید هزار تری که صدای آن هم فلت است). صدای این دستگاه یک صدای قدرتی با لطافت بالا و وضوح متوّسط است. صدای آن نسبت به صدای چنگ عمومی تر است، یعنی این دستگاه با صداهای متنوّع تری تناسب دارد و سازگار است.

عده ای از دستگاههای یاماها هم تعریف می کنند (نه میکسر آن).

دستگاه مونتاربو نیز آرزوی خیلی هاست، صدایی بسیار نرم و قوی دارد، حدس می زنم زیر و بمی قوی با دامنه کم داشته باشد. صدای این دستگاه یک صدای استودیویی و بسیار نرم و لطیف است. البته باز میکسرهای این دستگاه صدایی فلت دارند و چندان قابل تعریف نیستند.

دستگاههای جاسکو که در بازار رایج هستند، زیبایی خاصی در صدای آنها نیست، البته نمی توان گفت صدای بدی دارند. به هر حال این دستگاه هم نوعی صدای فلت دارد. صدای زیر این دستگاه به گونه ای نیست که بتوانید آن را به مقدار دلخواه زیاد کنید! صدای بم آن هم تو دماغی است. اما به هر حال کار مجلس را راه می اندازد و شنونده از آن شاکی نمی شود.

دو نکته باقی می ماند یکی در مورد میکسر ها و دیگر در مورد دستگاههای ایرانی:

میکسرها گرچه غالباً صدای فلت و خشکی دارند، اما با تنظیمات حرفه ای اکولایزرشان (آنهایی که اکولایزر دارند) می توان تا حدودی صدای دلخواه را از آنها دریافت کرد. البته این کار علاوه بر مهارت و تجربه نیازمند درک صوتی کافی می باشد. من شخصاً نمی توانم با اکولایزرهای یک میکسر 10 کاناله صدای دستگاه چنگ را شبیه سازی کنم (شاید اصلاً شدنی نباشد)!

اما دستگاههای دست ساز ایرانی: این دستگاهها عموماً از روی دستگاه جاسکو کپی برداری شده اند ولی هیچگاه نتوانسته اند صدایی مثل جاسکو ارائه دهند! برخی از آنها (مثل دستگاه گیل نوا) صدایی شبیه صدای چنگ دارند که تا حدودی قابل تحسین است.

رنج فرکانسی دستگاههای ایرانی را می توان اینگونه ترسیم کرد:

1.       زیر تیز و گوش خراش با زنگ و لطافت کم. (فرکانس 7 کیلو هرتز با دامنه بالا)

2.       صدایی تهی بدون رنج فرکانسی متوسّط (1 کیلو هرتز تا 3 کیلو هرتز)

3.       بم با همهمه بالا بدون ضرب (120 هرتز با دامنه بالا).

با چنین دستگاهی هرقدر هم که زیر و بم را زیاد کنید به صدای مطلوب دست نخواهید یافت.

بهترین رنج فریکانسی:

رنج فرکانسی که توضیح می دهیم در گوش دادن صدا از کامپیوتر و ام پی تری و غیره (که تنظیم اکولایزر دارند) مناسب است.

یک صدای سخنرانی که صدایی گرفته دارد با مدیا پلیر اجرا کنید (البته صدا زیاد از دور ضبط نشده باشد). بر صفحه مدیا پلیر راست کلیک کرده در گزینه enhancements گزینه graphic equalizer را انتخاب کنید. در صفحه اکولایزر پیش رو این تنظیمات را اعمال کنید:

صدای خروجی را با هدفن گوش دهید.

با وجود این اکولایزر 10 کاناله باز محدودیت زیادی در تنظیم صدای دلخواه وجود دارد! یعنی اگر برای من ممکن بود به جای رنج فرکانسی 2 کیلو، ردیف 3 کیلو را زیاد می کردم.

توجّه کنید که این تنظیمات برای اکولایزر میکسر مناسب نیست. در اکولایزر شما باید 40 هرتز را کم کنید، 70 هرتز را زیاد کنید، 150 هرتز را کمی کم کنید، 250 هرتز را کمتر کنید، 400 هرتز را کمی کم کنید، 3 کیلو را کمی زیاد کنید و 10 کیلو را هم زیاد کنید. می توانید کمی 1 کیلو را هم زیاد کنید. زیاد کردن مید در اکولایزر دستگاهها و میکسرها مایه بوق شدن صدا می شود.

فرکانسها را به ترتیب توضیح می دهیم:

فرکانس 31 هرتز صدایی فوق العاده بم است که با گوش شنیده نمی شود. البته اگر از باندهای بزرگ استفاده کنید شاهد (پِت پِت) صدا خواهید بود (همچنین فرکانس 62 هرتز تا حدودی).

فرکانس 62 هرتز نسبتاً فرکانس خوبی برای بم است. این بم ضربه ای می تواند حجم و پُریِ صدا را بالا ببرد.

فرکانس 125 هرتز صدایی بم همراه با کمی همهمه است.

فرکانس 250 صدای تو دماغی با همهمه بالا است.

فرکانس 500 صدای بم میانه است که کمی بوق است

فرکانس 1 کیلو هرتز صدای بوق با شفایّت بیشتر است.

فرکانس 2 کیلو هرتز صدای باز و مایه شفافیت صداست. البته گاهی مایه تیز یا بوق شدن صدا نیز می باشد.

فرکانس 4 کیلو هرتز صدایی نسبتاً تیز است و به گوش می زند.

فرکانس بالای 8 کیلو هرتز زنگ و لطافت صداست. صداهایی مثل س و ز را با این فرکانس تجربه کنید!

فرکانس 16 کیلو هرتز بسیار لطیف است به حدی که به گوش نمی آید.

یک باور اشتباه در مورد اکولایزر: افراد کار نا بلد فکر می کنند که زیاد کردن اکولایزر مساوی است با زیاد کردن صدا! هرگز اینچنین نیست، با این کار فقط سیستم صدا از دست در می رود. یک نفر به من می گفت: وقتی تمام ردیف های اکولایزر را تا آخر زیاد می کنم، صدا بازتر می شود. جواب من این بود که: شاید در نگاه اوّل اینچنین بنماید، اما در حین کار در مجلس مایه به هم خوردن مجلس می شود. خیلی از صداها را در خارج از مجلس و در کوتاه مدّت نمی توان تجربه کرد. شما در برنامه مدیا پلیر همه ردیف های اکولایزر را تا آخر زیاد کنید و ببینید چه می شود! بله صدا دیستور می کند و به هم می ریزد.

شبیه این گمانه اشتباه این باور است که باور ردیف های اکولایزر را به شکل U زیاد کرد. یعنی دو طرف اکولایزر را بالا برد و وسط آن را در وسط قرار داد، حتّی برخی این فرکنسهای وسطی را از حدّ وسط پایین تر می آورند، غافل از این که این کار مایه بی مایه شدن صدا و تهی شدن آن می شود و صدایی بسیار زیبا اما بسیار خسته کننده و نامفهوم به نتیجه می رساند! دقّت کنید که هر صدای قشنگی ضرورتاً برای گوش دادن مناسب نیست!

کسانی که دو طرف اکولایزر را بالا می برند به این تحلیل توجّه کنند: شما فرکانس 40 هرتز را زیاد کرده اید که باعث پت پت صدا می شود و صدای بمی مثل پتک دارد. شما فرکانس 250 هرتز را بالا برده اید که مایه همهمه صداست، شما فرکانس 4 کیلو هرتز را بالا برده اید که مایه تیز شدن و به گوش زدن صداست.

پس اگر از اصول کار فرکانسها خبر ندارید و نمی توانید صدای هر فرکانس را تشخیص دهید اصلاً با اکولایزر کاری نداشته باشید، زیرا یک فرکانس با یک میکروفون و باند، از یک دستگاه، از یک خواننده، در یک فضا، می تواند مناسب باشد و از میکروفون یا باندی دیگر یا خواننده ای دیگر یا در فضایی دیگر، یا از دستگاهی دیگر، نا مناسب باشد!

من در میکسر فونیک که وارداتی شرکت چنگ بود، معمولاً چنین تنظیماتی اعمال می کردم: 80 هرتز زیاد، 250 هرتز کم، 400 هرتز کمی کم، 10 کیلو زیاد، و باقی فرکانسها در وسط. از ردیف میکروفون هم با ولوم مید متغیّر، فرکانس 3 کیلوهرتز کمی زیاد ، ولوم بم وسط، و ولوم زیر زیاد می شد.

این میکسر هم دیگر در بازار نیست، احتمالاً یا میکسر خوب و ارزانی بود و یا اینکه مشتری نداشت!